Zaprojektował świątynię „Na Górce” w sanktuarium michalickim w Miejscu Piastowym. Jego dziełem są także kościoły pod wezwaniem św. Michała Archanioła w Cieklinie oraz Piotrkowicach pod Tuchowem. Pozostawił po sobie ponad setkę świątyń nowych i przebudowanych, mnóstwo budowli świeckich rozsianych po całym kraju – ratusze, hale, pałace i kamienice. Architekt wybitny, społecznik i filantrop, historyk sztuki i regionalista, filozof i wychowawca. Szczególnie blisko związany był ze Zgromadzeniem Michalitów, należał do Towarzystwa Powściągliwość i Praca, publikował artykuły w założonym przez bł. Bronisława Markiewicza periodyku „Powściągliwość i Praca”, wydał kilka książek w Michalineum, w tym jedną wybitną – rzetelną monografię Mistrza Twardowskiego. Już chociażby dlatego warto poświęcić temu niezwykłemu człowiekowi osobny artykuł.
Na początek garść najważniejszych faktów biograficznych. Urodził się w miejscowości Tłuste na Podolu w wielodzietnej rodzinie o patriotycznych tradycjach. Ukończył Szkołę Realną w Stanisławowie, a w latach 1878-1884 studiował architekturę w lwowskiej Szkole Politechnicznej. W okresie 1886-1912 mieszkał w Krakowie, nie tracąc kontaktu ze środowiskiem lwowskim, gdzie od 1912 był wykładowcą, a od 1919 profesorem w Katedrze Historii Architektury i Estetyki. W latach 1900-1912 pracował jako inspektor Budownictwa Miejskiego w Krakowie. Równocześnie był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. Należy nazwać go „człowiekiem renesansu”, prowadził szeroką działalność badawczą i architektoniczną. Napisał kilkadziesiąt książek, setki artykułów o jakże różnorodnej tematyce. W 1898 przebywając w Krakowie założył z siostrą Jadwigą Towarzystwo Rękodzielników Polskich „Gwiazda”, w roku 1912 przeniesione do Lwowa. Tu w 1916 zainicjował działalność Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Sztuki i Kultury we Lwowie. Został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta. Opublikował liczne prace zawierające m.in. rozważania na temat polskiego stylu narodowego. Wskazywał na oryginalne, rodzime cechy polskiej architektury. Jako architekt tworzył głównie w duchu neogotyku, a jego budowle utrzymane były w stylu historyzm. Odcinał się niejako programowo od modnego wówczas modernizmu oraz secesji, co przysporzyło mu licznych oponentów i krytyków, nie tylko ze środowiska architektów. Odznaczał się niespotykaną pracowitością, pozostawiając po sobie 129 świątyń, głównie w Małopolsce, na Podolu i na Ziemi Kieleckiej. Opracowywał też projekty przebudowy i budowy świeckich budowli publicznych, m.in. ratusze w Zatorze, Jordanowie i Niepołomicach. Projektował budowle użyteczności publicznej (pensjonaty, hale sportowe), pałace i rezydencje na zamówienia prywatne. Był znakomitym rysownikiem, malarzem oraz fotografem. Zmarł krótko przed wybuchem II wojny światowej i został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie (kwatera 20:9).
Marian Ruzamski, Profesor Jan Karol Sas-Zubrzycki (dokładna data powstania obrazu nieznana, ok. 1915-1935).
Sasa-Zubrzyckiego uznaje się za przedstawiciela historyzmu, konserwatywnego kierunku architektonicznego nawiązującego ze szczególnym upodobaniem do stylu romańskiego i gotyckiego. Było to jak najbardziej zgodne z poglądami architekta, uważającego przez całe życie te dwie szkoły (romańska, gotycka) za najlepsze w odniesieniu do świątyń, pozwalające architektowi i budowniczym najpełniej wyrazić idee religijne, aby mogły one dotrzeć do serc i umysłów wiernych. Jako jeden z nielicznych architektów konsekwentnie realizował swoją teorię formy. Wprowadził na nią nazwę Styl Nadwiślański, pretendujący do stylu narodowego w architekturze polskiej. Wykształcił grono oddanych uczniów i zdobył naśladowców. Przez całe życie pozostawał wierny tradycyjnym wartościom chrześcijańskim oraz romantycznym ideom walki niepodległościowej. Pracy był oddany szczerze. Służył Polsce i licznym zgromadzeniom zakonnym. Widząc niejednokrotnie trudną sytuację finansową inwestorów nowych świątyń, rezygnował z należnego mu wynagrodzenia. Nie poprzestawał często na trosce o samą zewnętrzną bryłę świątyni. W miarę możliwości czuwał także nad odpowiednim wyposażeniem wnętrza w sprzęty nawiązujące do stylów średniowiecznych.
Przywiązywał wielkie znaczenie do symboliki krzyży i serc, to niejako jeden z wyznaczników jego stylu architektonicznego. Rozumiał to jako oddziaływanie na wiernych rytmem serc i krzyży, odwołujących do miłości i cierpienia, kwintesencji chrześcijaństwa. Tak częste wykorzystywanie motywu serca podkreślało dodatkowo polską gościnność i serdeczność, było także ukłonem w stronę sztuki ludowej. Sas-Zubrzycki zawsze starał się łączyć sztukę wysoką ze sztuka ludową. Jak wskazuje historyk sztuki Krzysztof Stefański: „Jan Sas Zubrzycki przez całe życie angażował się w sprawy narodowe, a swoje przywiązanie do idei niepodległej Rzeczypospolitej manifestował nawet elementami stroju, nosił zawsze wpiętą w ubiór odznakę orła w koronie”.
Szczególnie gorąco polecam dwie książki Sasa-Zubrzyckiego, mało „architektoniczne”, a świadczące o jego szerokich zainteresowaniach i horyzontach umysłowych. Książka pierwsza to wznowiona przez sandomierskie Wydawnictwo Armoryka osobista interpretacja mitologii i wierzeń Słowian. Autor omawia tu sylwetki słowiańskich bogów, staropolskie wierzenia oraz symbolikę religijną na tle dziejów powszechnych. W publikacji opisano również znaczenie naszej rodzimej kultury i tradycji oraz jej wpływ na rytuały i zwyczaje ogólnoeuropejskie. Książka – choć niewielka objętościowo – jest niezwykle bogata w wartościowe treści, z którymi powinien zapoznać się każdy, kto chce dowiedzieć się czegoś na temat pochodzenia naszej tradycji narodowej i kultury. Sas-Zubrzycki pisał: „W nauce polskiej od czasu dawnego pojawiają się dzieła, koniecznie mówiące o mitologii, jakby tu nieodwołalnie musiał się objawiać związek nierozerwalny między Niebem Grecji Starożytnej a Niebem Staro-Lechii. Jeżeli da się wprowadzić tę zgodność pomiędzy wiarę Hellenów a wiarę Sarmacji, to dobrze, w przeciwnym razie nie pozostaje nic innego, jak przekreślić całą przeszłość pogaństwa Polski najdawniejszej i orzec, że panowało tutaj nie tylko barbarzyństwo najciemniejsze, ale i próżnia, po prostu nicość... Było jednak zgoła inaczej. Naród polski od prawieków słynął bogactwami stanowiącymi dobrobyt jego umysłowy i obyczajowy, a Polacy mieli ukształtowane bogato wierzenia swoje w siły przyrodzone, które czcili zmysłowo wprawdzie, lecz z podniesieniem ducha równoczesnym”.
Książka druga Mistrz Twardowski. Białoksiężnik polski została wydana w roku 1928 i spłynęła jak podaje strona tytułowa; „z tłoczni Zakładów Świętego Michała Archanioła”. Już z tego chociażby powodu zasługuje na specjalne i osobne omówienie.
Ważniejsze zrealizowane obiekty architektoniczne zaprojektowane przez Sasa-Zubrzyckiego
Zestawienie według Wikipedii: hasło Jan Sas-Zubrzycki. Dla wygody i lepszej orientacji zmieniłem układ alfabetyczny na chronologiczny, uzupełniłem także brakujące daty.
Kościoły (w nawiasach rok ukończenia budowy):
-
- Szczurowa (1893)
- Trześniów (1898)
- Lubcza (1899)
- Błażowa (1900)
- Cieklin (1903)
- Ciężkowice (1903)
- Bruśnik (1904)
- Nowy Sącz-Biegonice (1904)
- Zaleszany (1905)
- Poręba Radlna (1905)
- Tarnów (1906)
- Piotrkowice (1907)
- Kraków-Podgórze – kościół redemptorystów (1907)
- Bielcza (1908)
- Kraków-Podgórze – kościół św. Józefa (1909)
- Grobla (1909)
- Jadowniki Podgórne (1910)
- Trzebinia – kościół Salwatorianów (1911)
- Siedliska-Bogusz (1912)
- Górno (1913)
- Jordanów (1913)
- Kasinka Mała (1913)
- Sokołów Małopolski (1914)
- Szczepanów (1914)
- Porąbka Uszewska (1918)
- Czortków – kościół Dominikanów (1918)
- Lubatowa (1921)
- Łężkowice (1921)
- Żeleźnikowa (1921)
- Niewodna (1923)
- Wietrzychowice (1924)
- Jedlicze (1925)
- Otfinów (1929)
- Lwów – kościół Kapucynów (1930)
- Łapczyca (1933)
- Tłuste (1934)
- Miejsce Piastowe – kościół Michalitów „Na Górce” (1935)
- Suków (1937)
- Masłów Pierwszy (1938)
- Ryglice (1940)
Kościoły przebudowane (w nawiasach rok ukończenia budowy):
-
- Bochnia (1905)
- Borzęcin – kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny (1905)
- Szczucin (1905)
- Trzciana koło Bochni (1907)
- Tarnobrzeg, kościół Dominikanów (1909)
- Tarnawa (?)
Kościół św. Michała Archanioła w Cieklinie (1903)
Hala Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Brzozowie (1910)
Obiekty świeckie (w nawiasach rok ukończenia budowy):
-
- Rymanów – pensjonat „Pod Matką Boską”, pierwszy projekt Sasa-Zubrzyckiego (1884)
- Myślenice – ratusz (1889)
- Kraków – trzy kamienice: ul. Kurniki 3 (1892), al. Słowackiego 7 (1895), ul. Św. Filipa 25 (1898)
- Niepołomice – ratusz (1903)
- Zator – ratusz (1903)
- Brzozów – hala Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” (1910)
- Jordanów– ratusz (1911)
- Jedlicze – rezydencja rodu Stawiarskich (1925)
Wskazówki bibliograficzne
(zawierające wyłącznie najważniejsze prace Jana Sasa-Zubrzyckiego oraz podstawowe opracowania o nim)
Jan Sas-Zubrzycki, Styl staro-chrześcijański, Lwów 1884.
Jan Sas-Zubrzycki, Filozofia architektury, jej teorie i estetyka, Kraków 1894.
Jan Sas-Zubrzycki, Siedem lamp architektury – Ruskina, Kraków 1902.
Jan Sas-Zubrzycki, Styl Nadwiślański jako odcień sztuki średniowiecznej w Polsce, Kraków 1910.
Adolf Szyszko-Bohusz, Jam Sas Zubrzycki. „Styl nadwiślański”, „Architekt”, R. 11 (1910), nr. 9, s. 131-133.
Jan Sas-Zubrzycki, Utwór kształtu , 1912-1916 [trzytomowy podręcznik dla architektów].
Jan Sas-Zubrzycki, Polskie budownictwo drewniane, Kraków 1916.
Jan Sas-Zubrzycki, Serce: rozbiór pierwiastków polskiej sztuki ludowej i narodowej (z rysunkami), Lwów 1921.
Jan Sas-Zubrzycki, Mir-sława. Znak krzyżowy, Rozbiór najdawniejszego pierwiastka chrześcijańskiego, Lwów 1922.
Jan Sas-Zubrzycki, Bogoznawstwo Sławian, Katowice 1925 [mitologia i wierzenie słowiańskie]
Jan Sas-Zubrzycki, Mistrz Twardowski Białoksiężnik polski. Prawda z podań, Miejsce Piastowe 1928.
Jan Sas-Zubrzycki, Różaniec wspomnień rodzinnych, Lwów 1930 [pamiętnik].
Wojciech Bałus, Teoria sztuki Jana Sas-Zubrzyckiego. Studium z pogranicza historii sztuki i historii idei, Kraków 1989 [praca doktorska UJ].
Genowefa Zań-Ograbek, Architektura Jana Sas-Zubrzyckiego w Krakowie-Podgórzu [w:] Podgórze w dziejach wielkiego Krakowa. Materiały Sesji Naukowej odbytej 17 kwietnia 1999 roku, Kraków 2000, s. 127-142.
Andrzej J. Betlej, Architekt Jan Sas-Zubrzycki i jego prace w diecezji tarnowskiej [praca magisterska PAT], Tarnów 2000.
Genowefa Zań-Ograbek, Wielka idea katedry architekta Jana Sas-Zubrzyckiego w kościele parafialnym [w:] G. Zań-Ograbek, P. Dettloff, Kościół św. Józefa w Krakowie-Podgórzu, Kraków 2002.
Wojciech Bałus i inni, Sztuka sakralna Krakowa w wieku XIX, część I, Universitas, Kraków 2004 [tu szczególnie Rozdział III. Architektura sakralna w Krakowie i Podgórzu autorstwa W. Bałusa].
Józef Szymon Wroński, Architektura kościołów Jana Sas Zubrzyckiego w Podgórzu [w:] Jarosław Żółciak (red.), W 90 rocznicę połączenia Podgórza i Krakowa. Materiały VI Sesji Podgórskiej, Rada Dzielnicy XIII Stoł.-Król. Miasta Krakowa, Kraków-Podgórze 2005, s. 121-138.
Jerzy Wowczak, Jan Sas-Zubrzycki. Architekt, historyk i teoretyk architektury, Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, Kraków 2017.
Stanisław Dziedzic, Między funkcjonalizmem a „nadwiślańską” estetyką. Jan Sas-Zubrzycki, „Rocznik Kresowy”, 2017, nr 3(3), s. 87-117.
Kościół św. Józefa w rynku Podgórskim w Krakowie (1909). Nie tylko moim zdaniem jest to najdoskonalsze architektoniczne dzieło Sasa-Zubrzyckiego. Spotykane czasem wśród laików epitety o „pseudodisneyowskiej szopie” (ze względu na liczne zdobienia elewacji frontowej) budzą politowanie.
Okładka publikacji seryjnej Cieśla Polski. Murarz Polski. W latach 1915-1919 wyszło 10 tomów w oprawie zeszytowej. Książka w objętości 770 stron została wznowiona w roku 2010
Kościół św. Michała Archanioła w Piotrkowicach (1907)
Strona tytułowa książki Mistrz Twardowski, białoksiężnik polski. Prawda z podań. Obszerne dzieło (406 stron) zawiera przemyślenia filozoficzne i religijne, to duchowa summa Sasa-Zubrzyckiego. Została wydana w michalickiej drukarni w Miejscu Piastowym pod Krosnem.
Winieta książki Sasa-Zubrzyckiego Bogoznawstwo Sławian wydanej w roku 1925 nakładem Redakcji Odrodzenie w Katowicach. Jest to istotny przyczynek do rekonstrukcji mitologii i wierzeń Prasłowian.
