Szczęśliwy ten, kto ufa Bogu

Psalm 146 jest hymnem pochwalnym, pierwszym z pięciu zamykających cały zbiór Psałterza (Ps 146-150). Charakteryzuje go liturgiczne wezwanie „Alleluja”, które otwiera i zamyka psalm, dlatego zbiór ten nosi nazwę „końcowego Hallelu”.

1. Budowa psalmu, jego motywy i symbole
2. Bóg Stwórca, Stróż Przymierza i Król
3. Ojcowska troska Boga o potrzebujących
4. Pan miłuje sprawiedliwych a rozprasza występnych

Wprowadzenie

Żydowska tradycja liturgiczna posługiwała się tym hymnem jako poranną pieśnią pochwalną na cześć Pana, Stwórcy, Stróża Przymierza i Króla. Wiąże się z tym pocieszająca prawda, że nie jesteśmy pozostawieni samym sobie; że wszelkimi sprawami naszych dni nie rządzi chaos czy ślepy los, ale Bóg, nasz Pan i Stwórca (por. Jan Paweł II – Benedykt XVI rozważają Psalmy, Rosikon Press, Izabelin-Warszawa 2006, s. 452).

Budowa psalmu, jego motywy i symbole

Psalm 146 jest hymnem. Biblijne hymny zwykle składają się z trzech części: ze wstępu, części zasadniczej i zakończenia. We wstępie naszego Psalmu psalmista wyraża pragnienie sławienia Boga śpiewem (w. 1-2). W części zasadniczej zaś podaje powody, dla których należy Boga chwalić (w. 3-9). W zakończeniu obwieszcza wieczne panowanie Boga (w. 10). W Psalmie znajduje się dwanaście stwierdzeń teologicznych, które przez swoją doskonałą liczbę mają na celu wyrazić pełnię i doskonałość Bożego dzieła. JHWH, Bóg Izraela, nie jest pozostającym z dala od swych stworzeń władcą, lecz uczestniczy w ich dziejach jako Ten, który zaprowadza sprawiedliwość, staje po stronie opuszczonych, uciśnionych i nieszczęśliwych.

Pierwsze trzy stwierdzenia dotyczą Bożych atrybutów. Mówią, że JHWH, Bóg Izraela jest Stwórcą, który „stworzył niebo i ziemię” (w. 6); że jest Stróżem Przymierza, który „wiary dochowuje na wieki” (w. 6); że jest Królem, który „króluje na wieki” (w. 10). Kolejnych siedem stwierdzeń odnosi się do zbawczych działań Boga względem potrzebujących: „Daje prawo uciśnionym” (w. 7a); „Daje chleb głodnym” (w. 7b); „Uwalnia jeńców” (w. 7c); „Przywraca wzrok niewidomym” (w. 8a); „Podnosi pochylonych” (w. 8b); „Strzeże przychodniów” (w. 9a); „Chroni sierotę i wdowę” (w. 9b). Dwa ostatnie stwierdzenia dotyczą „sprawiedliwych”, których Pan „miłuje” (w. 8c) oraz „występnych”, których Pan „kieruje na bezdroża” (w. 9c).

Dominującą symboliką Psalmu 146 są dwa przeciwstawne obrazy człowieka. Pierwszy to człowiek występny (w. 3-4), a drugi sprawiedliwy (w. 5-10). „Występny” ulega pokusie „pokładania ufności w książętach” (w. 3) oraz przyjmuje ich zasady postępowania, wynikające z przewrotności, egoizmu i pychy. Jednym słowem, kroczy „ścieżką krętą, błąka się po manowcach” (por. Prz 2, 15). Kiedy dotknie go śmierć, kończą się wszystkie jego plany i ponownie staje się tylko prochem (por. w. 4). „Sprawiedliwy” natomiast idzie drogą zaufania Bogu odwiecznemu i wiernemu, drogą wierności Bożym przykazaniom. Tę drogę psalmista wysławia i nazywa błogosławieństwem: „Szczęśliwy [ten], komu pomocą jest Bóg Jakuba, kto ma nadzieję w Panu, Bogu swoim” (w. 5).

Bóg Stwórca, Stróż Przymierza i Król

Spośród wielu Bożych atrybutów psalmista wybiera trzy, które stanowią fundament zbawczej działalności Boga. Ukazuje Go jako Stwórcę, Stróża Przymierza i Króla.

A) Stwórca nieba, ziemi i morza (w. 6ab)

Stwórcza działalność JHWH, Boga Izraela, została oddana zwykłym czasownikiem: ՙāśāh, „robić”, „czynić”, „wykonywać” (w. 6a), zamiast klasycznym słowem: bārā՚, „stworzyć”, którym rozpoczyna się opis stworzenia świata w Księdze Rodzaju: „Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię” (Rdz 1, 1). Psalmista opisuje stworzenie świata według trzyczęściowej kosmologii biblijnej: niebo – ziemia ‒ morze. Każda z nich została stworzona „ze wszystkim, co w niej istnieje” (Ps 146, 6). Bóg cieszy się tym co stworzył i stwierdza, że jest „dobre”, czyli wspaniałe (Rdz 1, 4.10…), i „bardzo dobre”, czyli doskonałe (Rdz 1, 31).

Sam tylko akt stwórczy, to nie wszystko, co Bóg zamierzał uczynić. Jawi się jeszcze druga rzecz ogromnej wagi: podtrzymywać stworzony świat w istnieniu. I dokonuje tego Boża Opatrzność. Psalmista oczarowany pięknem świata, chwyta za lirę i śpiewa: „Błogosław, duszo moja Pana! O Boże mój, Panie, Ty jesteś bardzo wielki! Póki mego życia, chcę śpiewać Panu i grać mojemu Bogu. Niech chwała Pana trwa na wieki; niech Pan się raduje z dzieł swoich” (Ps 104, 1.31.33).

B) Stróż Przymierza (w. 6c)

To, że Bóg jest wierny Narodowi Wybranemu jest tak oczywiste w całej historii biblijnej, że Boga nazywano: šōmēr ՚ěmet, dosł. „Opiekun wierności”, „Stróż Przymierza”. Wyrażenie to składa się z imiesłowu šōmēr, pochodnego od hebrajskiego czasownika šāmar, „strzec”, „chronić”, „mieć w opiece” oraz z rzeczownika ՚ěmet, „wierność”, „prawda”, „trwałość”, „pewność”, który wprost idealnie charakteryzuje Boga i Jego postawę.

Księga Powtórzonego Prawa, mówi o Nim: „On Skałą, dzieło Jego doskonałe, bo wszystkie drogi Jego są słuszne; On Bogiem wiernym, a nie zwodniczym, On sprawiedliwy i prawy” (Pwt 32, 4). Określenie Boga „Skałą” symbolizuje Jego niewzruszoną wierność, prawdę Jego słów, siłę Jego przyrzeczeń. Jego słowa nie przemijają, a obietnice zostaną dotrzymane. Wierność Boga przejawia się w słowie, czynie i postawie. Bóg jest Tym, na kogo można się całkowicie zdać, komu można bez reszty powierzyć swoje życie.

C) Król (w. 10)

Król w Starym Testamencie to władca, który sprawuje najwyższą władzę polityczną nad państwem lub imperium. Prorocka krytyka instytucji władzy królewskiej opierała się na przekonaniu, że Bóg jest pierwszym i jedynym Królem Izraela, a także wszystkich ludów. Prorok Jeremiasz oświadcza: „Nikogo nie można porównać do Ciebie, Panie! Jesteś wielki i wielkie jest przepotężne imię Twoje! Kto nie lękałby się Ciebie, Królu narodów? (…) Pan jest prawdziwym Bogiem, jest Bogiem żywym i Królem wiecznym” (Jr 10, 6-10).

Takie samo przesłanie przekazuje nam psalmista w zakończeniu Psalmu 146: jimelōk JHWH leՙôlām, „«Pan króluje na wieki», Bóg twój, Syjonie ‒ przez pokolenia. Alleluja” (w. 10). Przypomina, że Boża opieka nad Izraelem jest „trwała”, gdyż JHWH jest nie tylko Królem Izraela, lecz całego Wszechświata. Jest Panem wszechwładnie panującym (por. Ps 93, 1; 97, 1). Jego opieka nad Izraelem jest Jego królewską powinnością. Lecz także Izrael ma bardzo ważne zadanie do spełnienia: ma być Jego ludem. Ma wiernie trwać przy Nim z pokolenia na pokolenie. Stąd psalmista nalega: pamiętaj Izraelu, że JHWH to ՚ělōhajik, „Bóg twój” (w. 10b). Jego królowanie zapewnia ci wolność, pokój, zbawienie i pomyślność. On poskramia twych wrogów i broni cię na każdym kroku.

Ojcowska troska Boga o potrzebujących

JHWH, jako Pan i Król Narodu Wybranego, w poczuciu szczególnej odpowiedzialności za ten naród, z troską i miłością pochyla się nad najbardziej potrzebującymi i spełnia siedem czynności:

A) „Daje prawo uciśnionym” (w. 7a)

Bóg bierze w obronę ՙăšûqîm, „uciśnionych”. Stawanie w obronie pokrzywdzonych, jest jednym z głównych zadań panującego. Oświadcza to bardzo jasno psalmista, mówiąc: „[Pan] bierze w opiekę wszystkich uciśnionych” (Ps 103, 6). Mowa o ucisku i uciśnionych pojawia bardzo często w opowiadaniach biblijnych. Izrael doświadczał ucisku przede wszystkim z ręki innych narodów. Wielkim uciskiem, który najbardziej wpłynął na teologię Starego Testamentu była niewola egipska i babilońska.

Jednakże ucisk wobec Izraela nie był tylko dziełem obcych narodów. Teksty biblijne mówią również o ucisku spowodowanym przez przywódców Izraela wobec niższych warstw społecznych. Wielkimi obrońcami uciskanych byli prorocy, zwłaszcza prorok Amos, Izajasz i Micheasz. Także Mędrzec Pański staje w obronie uciśnionych. Mówi: „Kto uciska ubogiego, lży jego Stwórcę, / czci Go, kto ma litość dla biednych” (Prz 14, 31). Jest tu ukazana prawda o „ukrywaniu” się Boga za człowiekiem. Jezus mówi o tym także bardzo wyraźnie przy opisie Sądu Ostatecznego: „Wszystko, co uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych, Mnieście uczynili” (Mt 25, 40). Nasza postawa wobec bliźnich bezpośrednio „dotyka” samego Boga.

B) „Daje chleb głodnym” (w. 7b)

Kolejną kategorią osób potrzebujących, której Bóg spieszy z pomocą są reՙēbîm, „głodujący”. Bóg jest tutaj ukazany jako nōtēn, „Dawca” chleba tym, którzy go bardzo potrzebują. Imiesłów nōtēn, „dający” jest pochodny od czasownika nātan, „dawać”, „położyć”, „umieszczać”. Dostarczanie chleba głodującym przez Boga nawiązuje niewątpliwie do wydarzeń z czasu pobytu Izraelitów na pustyni.

Orygenes, wielki pisarz III w., komentując 7 wiersz naszego Psalmu, który mówi: „[Pan] daje chleb głodnym i uwalnia jeńców”, zwraca uwagę na jego wyraźne odniesienie do Eucharystii: „Odczuwamy głód Chrystusa i On sam da nam chleb z nieba. «Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj». Wypowiadający te słowa są zgłodniali; pragnący chleba są zgłodniali”. Głód ten w pełni zaspokajany jest dopiero w sakramencie Eucharystii, w którym człowiek karmi się Ciałem i Krwią Chrystusa (por. Jan Paweł II – Benedykt XVI rozważają psalmy, Rosikon Press, Warszawa 2006, s. 453).

C) „Pan uwalnia jeńców” (w. 7c)

Trzecią kategorią osób potrzebujących są ՚ăsûrîm, „więźniowie”. JHWH, Bóg Izraela, mattîr, „uwalniając” więźniów daje im możliwość normalnego życia. Występujący tu imiesłów mattîr, pochodny od hebrajskiego czasownika nātar, „puścić wolnym”, „uwalniać z więzów”, można także w sposób przenośny rozumieć jako „zbawca”, „wybawca”, „wyzwoliciel”.

Najbardziej mroczny okres izraelskiej niewoli to czterysta lat pobytu w Egipcie. Był on dla nich prawdziwym „dom niewoli” (por. Wj 2, 23). Dlatego wyprowadzenie Izraelitów z niewoli egipskiej jest słusznie rozumiane jako „wybawienie z domu niewoli, z ręki faraona” (Pwt 7, 8). Od tego momentu Izrael nie należy już więcej do faraona i jego bogów, lecz staje się kimś jedynym w swoim rodzaju, staje się segullāh, co znaczy „szczególną własnością” JHWH, Boga Izraela (Wj 19, 5).

D) „Przywraca wzrok niewidomym” (w. 8a)

Czwartą kategorią osób potrzebujących są ՙiwerîm, „niewidomi”, którym JHWH, Bóg Izraela, pōqeah, „otwiera” oczy. Występujący tu imiesłów pōqeah jest pochodny od czasownika pāqah, „otworzyć oczy”. Fizyczna ślepota, o której często mówi Pismo Święte, bywa wrodzona lub nabyta. Otóż na obszarach, gdzie było pełno kurzu i panowało duże nasłonecznienie, choroby oczu występowały nagminnie. Było to bardzo dotkliwe kalectwo. Mówiono nawet, że niewidomy to człowiek „umarły za życia”. Stąd najbardziej poruszające obrazy niesprawności w Piśmie Świętym dotyczą właśnie niewidomych: niedowidzący Izaak oszukany przez syna; Samson, któremu wyłupiono oczy; oślepieni wojownicy prowadzeni do Samarii, itd.

Toteż przepisy prawne otaczają niewidomych troską i biorą ich w obronę. Księga Kapłańska w kategoryczny sposób zabrania stawianie im na drodze przeszkód lub pułapek: „Nie będziesz kładł przeszkody przed niewidomym, ale będziesz się bał Boga twego” (19, 14). Jeszcze mocniej ten przepis formułuje Księga Powtórzonego Prawa: „Przeklęty, kto sprawia, że niewidomy błądzi na drodze” (27, 18).

E) „Podnosi pochylonych” (w. 8b)

Piątą kategorią osób potrzebujących są kepûpîm, „pochyleni”, „powaleni” [na ziemię przez upokorzenie, rozpacz lub niedolę], których JHWH, Bóg Izraela, zōqef, „podnosi”. Występuje tu imiesłów zōqef pochodny od czasownika zāqaf, „podnieść kogoś powalonego na ziemię”. Padać w proch na ziemię, być powalonym na ziemię, to szczyt hańby i poniżenia. Gdy natomiast ktoś czyni ten gest przed Bogiem, świadomie i dobrowolnie, oznacza on najwyższy akt czci i pokory wobec Boga.

W Starym Testamencie pojawia się wiele wzmianek o uderzaniu, o zadawaniu ciosów, czy obalaniu na ziemię. Jest tam również mowa o powalaniu ludzi na ziemię w przenośnym znaczeniu. Chodzi w tym przypadku o prześladowanie sprawiedliwych przez ludzi niegodziwych. O wyzyskiwanie ludzi ubogich przez bogaczy, którzy ‒ jak zaznacza prorok Amos ‒ „sprzedają za srebro sprawiedliwego, a ubogiego za parę sandałów” (Am 2, 6).

F) „Strzeże przychodniów” (w. 9a)

Szóstą kategorią osób będących w potrzebie są gērîm, „obcokrajowcy”, „obcy”, [zatrzymujący się okresowo]. Ich również Bóg otacza opieką. Wskazuje na to występujący tu imiesłów šōmēr, pochodny od hebrajskiego czasownika šāmar, „strzec”, „chronić”, „mieć w opiece” (por. w. 6c). W Starym Testamencie słowo gērîm określa osoby bezbronne. Są one zdane jedynie na dobroć i gościnność ludności tubylczej.

Obcokrajowcy nie mogli posiadać na własność ziemi, toteż utrzymywali się z pracy zarobkowej u jakiegoś Izraelity, który był ich panem i opiekunem (Pwt 24, 14). Na ogół byli to ludzie biedni i należało ich wspierać. Toteż nakazy Prawa Mojżeszowego mówiły: „Nie będziesz gnębił ani uciskał przybysza, bo wy sami byliście przybyszami w ziemi egipskiej” (Wj 22, 20); „Kiedy będziecie zbierać plony waszej ziemi, nie będziesz żął aż do samego skraju pola i nie będziesz zbierał kłosów pozostałych na ziemi… Zostawisz to dla ubogiego i dla przybysza” (Kpł 19, 9-10). W przypadku gdy „obcy” stawał się wyznawcą religii żydowskiej wtedy, jako współwyznawca, korzystał ze znacznie większych przywilejów i pomocy.

G) „Chroni sierotę i wdowę” (w. 9b)

Siódmą kategorią osób będących w potrzebie są jātôm we՚alemānāh, „sieroty i wdowy”. Nad nimi JHWH, Bóg Izraela, roztacza szczególną opiekę, skoro jest to oddane wyjątkową formą polel, jeՙôdēd, „wspierać”, „wspomagać”, pochodną od czasownika ՙûd, „nieść pomoc ubogim, cierpiącym”, „sprawić komuś ulgę w bólu”. Co więcej, czasownik ten występuje w czasie niedokonanym, co oznacza, że chodzi tu o ciągłą, czujną pomoc ze strony Boga. Hebrajskie słowo „sierota” oznacza dziecko pozbawione ojca, niezależnie od tego, czy ma matkę. Otóż w społeczeństwie izraelskim brak ojca z reguły prowadził do ubóstwa i pozbawienia praw. Bez niego niepewny los spotykał żonę i jego dzieci. Właśnie dlatego Pismo Święte często wymienia łącznie sieroty i wdowy.

Pan miłuje sprawiedliwych, a rozprasza występnych

Dwa pozostałe stwierdzenia teologiczne dotyczą „sprawiedliwych”, których „Pan miłuje” (w. 8c) oraz „występnych”, których Pan „kieruje na bezdroża” (w. 9c).

A) „Pan miłuje sprawiedliwych” (w. 8c)

JHWH, Bóg Izraela, wobec şaddîqîm, „sprawiedliwych” jest ՚ōheb „kochający”, „miłujący”. Jest to imiesłów pochodny od czasownika ՚āheb, „kochać”, „miłować”. Wśród licznych tekstów Starego Testamentu, które mówią o miłości Boga do Izraela, na szczególną uwagę zasługuje fragment z Księgi Ozeasza (11, 1-11). Znajduje się tam niezwykle przejmujący monolog Boga. Bóg wraca wspomnieniami do przeszłości Izraela, kiedy to lud Boży wychodząc z Egiptu cieszył się Jego ojcowską miłością: „Miłowałem Izraela, gdy jeszcze był dzieckiem, i syna swego wezwałem z Egiptu” (w. 1). Bóg nazywa tu Izraelitów swoim wybranym „synem”.

Zgodnie z tym oświadczeniem JHWH, Bóg Izraela, jest jak ojciec, który uczy chodzić swój lud, bierze go na ramiona i troszczy się o niego (por. w. 3). Jest dla nich „jak ten, co podnosi do swego policzka niemowlę ‒ schyla się ku niemu i karmi je” (w. 4). Tulenie niemowlęcia do policzka i karmienie go wskazuje, że chodzi tu o karmienie piersią. Są to gesty i czynności typowo macierzyńskie. A zatem Bóg objawia się tutaj jako ojciec o sercu matki. Takim jest Bóg dla tych, którzy Go szukają, są Mu posłuszni i kroczą drogą Bożych przykazań.

B) „Lecz na bezdroża kieruje występnych” (w. 9c)

Ostatnią kategorią osób, o których mówi Psalm są rešāՙîm, „występni”, „niegodziwi”. Tych Bóg jeՙawwet, „kieruje na bezdroża”, dosł. „kieruje na kręte drogi”. Jest to czas niedokonany od czasownika ՙāwwat, (o drodze) „kręcić się”, „wić się” lub ogólnie: „czynić nieuczciwie”, „działać w oszukańczy sposób”. Ponieważ „kręte ścieżki i drogi” przywodziły na myśl człowieka przewrotnego, działającego w sposób nieuczciwy i oszukańczy, toteż w Piśmie Świętym są symbolem ludzi bezbożnych i nieuczciwych, natomiast „drogi proste” symbolizowały ludzi uczciwych, szlachetnych i sprawiedliwych. Dlatego należy przypuszczać, że skoro występni „zeszli” na kręte drogi życia, to Bóg skaże ich na błądzenie, wyniszczenie i spustoszenie (por. Iz 59, 7-8).

Zakończenie

Człowiek czy chce, czy nie chce, zawsze staje przed radykalnym wyborem dwóch przeciwstawnych sobie możliwości. Z jednej strony pojawia mu się pokusa „pokładania ufności w książętach” i „w człowieku, u którego nie ma wybawienia” (w. 3), z drugiej zaś może szczerze zaufać Bogu i pozostać wiernym Jego przykazaniom. Ten wybór jest jedynie słuszny, gdyż niesie z sobą bliskość Boga i Jego błogosławieństwo: „Szczęśliwy, komu pomocą jest Bóg Jakuba, kto ma nadzieję w Panu, Bogu swoim” (w. 5). Taki już za życia ziemskiego doświadcza czułej miłości Boga i przedsmaku nieba.

Ks. dr Henryk Skoczylas CSMA jest autorem następujących komentarzy do Psalmów:

Dwie drogi, dwa przeznaczenia człowieka (Psalm 1)

Bóg otacza sprawiedliwego łaską jak tarczą (Psalm 5)

Wybaw mnie, o Panie, przez Twoje miłosierdzie (Psalm 6)

Wielkość Stwórcy i godność człowieka (Psalm 8)

Bóg ucieczką i nadzieją sprawiedliwego (Psalm 11)

Przymioty człowieka prawego (Psalm 15)

Hymn na cześć Stwórcy i Jego Prawa (Psalm 19)

Droga duchowego odrodzenia (Psalm 23)

Dziękczynienie i prośba (Psalm 40)

Bóg ‒ Światłość świata (Psalm 57)

Boże, Ty Boże mój, Ciebie szukam (Psalm 63)